گوندَمدن دوشمه‌یَن موضوع لاردان بیری ده اورتاق تورک دیلی نین یارادیلماسی مسئله سی دیر. موختلیف ایللرده بونونلا باغلی چوخسایلی قورولتایلار، توپلانتیلار کئچیریلسه ده، مسئله حلّینی تاپماییب. اورتاق تورک دیلینین یارادیلماسینی ضروری ائدن، بو یولدا آتیلمالی اولان آددیملار نَدن عیبارتدیر؟ تانینمیش تورکولوق، فیلولوژی علم لری دوقتورو، پروفسور فریدون جلیلوو نوواتور.آز-این امکداشی ایله صُحبتینده بیلدیریب کی، اورتاق دیل مسئله سی چوخ آغیر موضوع دور: "اونون اینجه‌لیکلرینی بیلمه‌دن "اورتاق دیل یاراداق" ،"بیرلَشک" شکلینده شوعارلار وئرمکله ایش گئتمز.
بو، چوخ جیدّی آراشدیرما، اوزَرینده چوخ جیدّی ایشله‌مه طلب ائدن بؤیوک مسئله دیر. اورتاق تورک دیلی موجود اولوب واختیله. اورتا عصرلرده ایکی اورتاق تورک دیلی وار ایدی. بیری قافقازدا، ایراندا، تورکیه‌ده و اورتا آسیانین بعضی بؤلگه‌لرینده ایشلنن اورتاق دیل ایدی کی، بونا تورکی دیلی دئییردیلر. او دیلده مکتوبلار یازیلیر، اینسانلار بیر-بیری ایله اُنسیّت قوروردولار. بیر ده بیر آز قیپچاق دیلینه یاخین اولان و اؤزبکلرین، اویغورلارین ایشلتدیگی جیغاتای دیلی وار ایدی. آذربایجاندا اولان تورک دیلی نه اینکی تورکلرین، حتّی قافقازدیللی خالقلارین دا اورتاق دیلی اولوب. روسلار قافقازا گلمه‌میشدن بو بؤلگه‌نین خالقلاری همین اورتاق دیلده دانیشیردیلار. حتّی ۱۹۳۶-جی ایله قدر داغیستانین آنا یاساسیندا تورک دیلی دولت دیلی ایدی. اون یئددی عصرین ۷۰-جی ایللرینده بیر فرانسه لی میسیونر گلیب آذربایجانین گونئیینی و قوزئیینی گَزیر، سونرا شاماخیدا بؤلگه‌نین اورتاق دیلی حاقیندا کیتاب یازیر. کیتابین آدی بئله‌دیر: "سؤز تورکی". بیر نسخه‌دن عیبارت اولان بو کیتاب سوئد ده کیتابخانادا ساخلانیر. اۆزۆنۆ کؤچوروب منه گؤندردیلر، من اونو چاپا حاضیرلادیم، آما مادّی ایمکان اولمادیغی اوچون ائله اَل یازما شکلینده ده قالدی، چاپ ائده بیلمه‌دیم. همین میسیونر اوچ-دؤرد عصر اول بو دیلین فاکتلارینی اورتایا قویوب. اونون کیتابینی ایسه جمعی ایکی نفر اوخویوب. بیر سوئدلی یوهانسون آدلی تورکولوق، بیر ده من. داها اوچونجو آدامین او کیتابدان خبری یوخدور.
تَخمینن ۳۰ ایل اؤنجه آنکارادا گؤروشنده یوهانسون منه دئدی کی، او دا "سؤز تورکی"نی چاپا حاضیرلاییب، آما چاپ ائتمه‌یه ایمکانی یوخدور. میللی علم لر آکادئمییاسینین نسیمی آدینا دیلچیلیک موسسه سی بو جور کیتاب و یا الیازمالاری تاپیب چاپ ائلمه‌لیدیر. آفاناسی نیکیتین "اوچ دنیز آرخاسیندا" کیتابینی روسجا یازیب آما او اثرین بیر چوخ یئرینده اورتاق تورک دیلی دئدیگیمیز آذربایجان تورکجه‌سینده جومله‌لر وار. یوزلرله بئله فاکت سایا بیلرم کی، آذربایجان تورکجه‌سی بو بؤیوک اراضیده اورتاق تورک دیلی کیمی ایشله‌نیب. آذربایجان تورکجه‌سی اوغوز دیلیدیر. بو اوغوز دیلی گونئیلی-قوزئیلی آذربایجاندا، بوتون قافقازدا، آنادولودا، تورکمنیستاندا ایشله‌نیب. هئچ اولماسا بو اراضیلرده یاشایان تورک خالقلاری اوچون بیر اورتاق دیل درسلیگی حاضیرلاماق لازیمدیر کی، یئنیدن او دؤنمه قاییتماق اولسون. سونرادان جیغاتای دیلینی ده بورا علاوه ائتمکله بیر عمومی درسلیک اورتایا قویماق اولار. آما بونلار آغیر ایشدیر، بؤیوک زحمت طلب ائدیر. میللی علم لر آکادِمیسینین دیلچیلیک موسسه سینه میللی روحلو بیر آکادمیک رهبرلیک ائدیر – محسن ناغیسویلو. بو یؤنده چوخ ایش گؤرورلر. سادجه اولاراق دستک وئریب اونلارین گؤردویو ایشی بیلیم یوردو توپلانتیلاریندا و دیگر یئرلرده، خُصوصن تلوزیوندا تبلیغ ائتمک لازیمدیر. آرادا او شوو وئرلیش لرینین یئرینه بئله میللی مسئله‌لرله باغلی موضوع لار اِئفیره چیخاریلمالیدیر". فریدون جلیلووون فیکریجه، اورتاق تورک دیلینین یارادیلماسی اوچون تاریخده اولانلاری تبلیغ و برپا ائتمک لازیمدیر: "توتالیم، قازاخلا آذربایجان تورکو بیر-بیری ایله چتین آنلاشیر. آما بیر هفته قازاخیستاندا یاشایاندا دانیشا بیلمه‌سه ن ده او لهجه‌نی تام باشا دوشورسن. یعنی تورک دیللری هیند-آوروپا و باشقا دیللردن فرقلی اولاراق آنا کؤکونو ساخلاییب. او آنا کؤکون اۆزَرینده معین ایشلر آپارماق لازیمدیر. بیرینجی مرحله ده اوغوز تورکجه‌سی اوچون، ایکینجی مرحله ده قیپچاق دیللری اوچون آیریجا اورتاق دیل درسلیگی یاراتماق، سونرا بو ایکی اورتاق دیلین ماتِریاللارینی علمی شَکیلده اوزلاشدیرماق اولار کی، اوچونجو، یعنی اساس سئچَنَک(گزینه) اوچون نَه یی ساخلاییب نَه یی ایختیصار ائتمه‌لی اولدوغوموزو بیلک. همچنین تبلیغات بئله آپاریلمالیدیر کی، اورتاق دیل یئرلی لهجه لرین سیرادان چیخماسینا سبب اولمایاجاق، او مقصدی گۆدمۆر. قازاخ اؤز لهجه‌سینده، قیرغیز اؤز لهجه‌سینده، آذربایجان تورکو اؤز لهجه‌سینده یازیب-اوخویاجاق، آما علاوه اولاراق اورتاق تورک دیلینی اؤیرنه‌جک کی، باشقا تورک دولتی نه گئدنده او دیلده دانیشا بیلسین. بونون علمی یوللاری وار. بو ایشی ناشی آداملارین عهده سینه بوراخماق اولماز. خالق آراسیندا بو سۆرَج گئدیر. آذربایجاندا آنادولو تورکجه‌سی سریال لار، وئریلیشلر، خبرلر واسیطه‌سیله بوتون ائولره گیریب. دولت مستقل لیگیمیزی برپا ائدندن بَری بیز تورکیه‌دن یوزلرله سؤز آلیب ایشله‌دیریک. بو یاخشی حالدیر، اورتاقلیغا آپاران یولدور. آما تورکیه‌ده بونو ائتمیرلر. چونکو اوردا بو تبلیغات گئتمیر. یالنیز سون زامانلار چوخ آز سایدا، بیر نئچه مکتبده آذربایجان تورکجه‌سی ایله آنادولو تورکجه‌سی آراسینداکی فرقلری شاگیردلره اؤیرتمه‌یه باشلاییبلار.
اصلینده آذربایجان تورکجه‌سی تورک دیللری ایچَریسینده ان گؤزل و ان مکمل دیر، لاکین بیز بونو تبلیغ ائده بیلمیریک. آنادولو تورکلری بیزدن چوخ سؤز گؤتوره بیلرلر، لاکین ائتمیرلر. بونون دا موختلیف سببلری وار. بیر طرفدن تورکیه ۶۰۰ ایل پادشاهی اولموش دولت دیر دئیه دیگر تورک خالقلارینا بیر آز بؤیوک قارداش کیمی باخیر. ان بؤیوک سهوی ده بودور. بو گون گونئی آذربایجاندا اولان تورکچولوک نه قوزئی آذربایجاندا وار، نه ده تورکیه‌ده. دیگر طرفدن تورکیه‌ده بو مسئله ایله مشغول اولان عالیملر ایچریسینده گله‌جگی گؤره بیلَنلر چوخ آزدیر. گؤره بیلنلر ده "توران" ،"ارگنکون" شوعارلاری ایله گونده‌می دولدوران، علم دن اوزاق اینسانلاردیر. اورتایا اساسی ایش قویان یوخدور. بو ایش اوچون هم سیاسی ایراد، هم ده فردلرده حقیقی تورک روحونون اولماسی لازیمدیر. من همیشه تورکیه‌ده دئییرم کی، بیز باکیدان ایستانبولا "طیاره" ایله گلیب "اوچاق"لا قاییدیریق. بو زامان "اوچاق" اولور بیزیم اورتاق سؤزوموز. سیز ده "آناهتار"لا گلیب "آچار"لا قاییدین. باخ، بو مکانیسمی محض اونون سورونونو بیلن اینسانلارین رهبرلیگی آلتیندا ایشه سالماق لازیمدیر کی، مکانیسم گؤزلنمز فسادلار وئرمه‌سین". فریدون جلیلووا گؤره، خصوصی مقام اورتاق الیفبا مسئله سیدیر: "هر دفعه قید ائدیرم کی، اول اورتاق الیفبا اولمالیدیر، سونرا اورتاق دیل. ۳۰ ایلدیر اورتاق الیفبا مسئله سی گئرچکلشمیر. حالبوکی ۳۰ ایل قاباق تورک اؤلکه‌لرینین تانینمیش عالیملری ایستانبولدا کئچیریلن قورولتایدا موختلیف لایحه‌لری مذاکیره‌یه قویدولار و ۳۴ حرفدن عیبارت اورتاق الیفبا قبول ائتدیلر. هامیسی دا بونا ایمضا آتدی. تورکیه‌لیلر ایندیکی الیفبالارینا ایکی-اوچ حرف آرتیرسایدیلار همین اورتاق تورک الیفباسینی قبول ائتمیش اولوردولار. آما ۳۰ ایلدیر بونو ائده بیلمیرلر. بیز ایسه اونو بوردا حیاتا کئچیرمیشیک و ۲۶ ایلدیر ایشله‌دیریک. تاتارلار دا همین اورتاق الیفبانی ایشله‌دیر. آما بو گون اورتا آسیاداکی اؤلکه‌لر اؤزلری یئنی الیفبا یارادیرلار کی، بو دا اورتاقلیق مسئله سینه ضیددیر. بیز ۱۹۹۱-جی ایلده لاتین قرافیکالی یئنی الیفبانی آذربایجان مجلیسیندن کئچیردنده (همین واخت فریدون جلیلوو میللت وکیلی ایدی؛ ۱۹۹۲−۱۹۹۳-جو ایللرده ایسه او، باش باخانین معاوینی، خالق تحصیلی باخانی، عالی و اورتا ایختیصاص تحصیلی باخانی وظیفه‌لرینده چالیشیب) چوخ بؤیوک تضییق لر وار ایدی. اورتاق الیفبا مسئله سی ایله باغلی قازاخیستاندان بورا بئش-آلتی پروفسور گلمیشدی. اونلارا بو سۆرجی حیاتا کئچیرمگین یولونو ایضاح ائتدیم، چتینلیکلرینی باشا سالدیم، چوخ راضی گئتدیلر. سونرا منه خبر گؤندردیلر کی، اورتاق الیفبا مسئله سینی رئاللاشدیرا بیلمیریک، مانع اولانلار وار. اؤزبکیستاندا دا بو جور اولدو، تورکمنیستاندا دا. اورتاق الیفبا یالنیز بیزده، کریم تاتارلاریندا و تاتاریستاندا ایشله‌نیر. ائله مسئله‌لر وار کی، آچیق دئمک اولمور. واختیله آتاتورکو ده چاشدیریبلار، تورکیه‌ده ایندیکی الیفبانی قبول ائدیب. حالبوکی او واخت بوتون تورک اؤلکه‌لرینین ایستیفاده ائتدیگی اورتاق الیفبا وار ایدی. ۱۹۲۶-جی ایلده باکیدا کئچیریلن بیر تورکولوژی قورولتایدا اورتاق الیفبا قبول ائدیلمیشدی و بیز اونو ۱۹۳۹-جو ایله قدر ایشلتدیک. سونرادان استالین اونو لغو ائتدی و کیریل الیفباسینا کئچیلدی. تورکیه لاتین الیفباسینی همین اورتاق الیفبا بیزده ایشلندیگی دؤورده قبول ائتمیشدی". پروفسور جلیلوو اورتاق دیلین سیرادان چیخماسینین سببلری آراسیندا بونلاری دا قید ائدیر: "روسلارین گلیشیندن سونرا قافقازدا پروسئسلر دییشدی. روس دیلی اورتاق دیل کیمی تورک دیلینی سیخیشدیردی. گونئی آذربایجاندا ایسه فارس دیلی سون یوز ایلده دولت سیاستی شکلینده تورک دیلینی سیخیشدیرماقلا مشغولدور. فارس پرست عالیملر، خصوصن روسلار یازیر کی، گویا آذربایجانین هم قوزئیی، هم ده گونئیینده اول لر آیری خالقلار اولوب، بوردا تورکلشمه سلجوقلار گلندن سونرا باشلانیب. فاکتلار ایسه بونون عکسینی گؤستریر. اودور کی، آذربایجاندا عصرلرله فارسلاشما گئدیب و بو گون ده گئدیر. آنادولو تورکجه‌سینده ایسه ایکی دیل یارانیب: بیر آذربایجان تورکجه‌سی ایله عینی تشکیل ائدن خالق دیلی، بیر ده ایستانبول لهجه‌سی".
۲۶ مهر ۹۸ ، ۰۲:۰۰
